KOTA KINABALU, — Satu perjanjian besar melibatkan lebih dua juta hektar hutan di Sabah kini mencetuskan kebimbangan selepas terbongkar bahawa ia ditandatangani oleh kerajaan negeri tanpa pengetahuan dan persetujuan penuh komuniti tempatan yang tinggal di kawasan tersebut. Laporan antarabangsa oleh portal alam sekitar Mongabay mendedahkan bahawa perjanjian itu, dikenali sebagai Nature Conservation Agreement (NCA), dimeterai pada 28 Oktober 2021 antara kerajaan negeri Sabah dengan syarikat perunding Australia, Tierra Australia Pty Ltd, dan syarikat dana pelaburan berpangkalan di Singapura, Hoch Standard Pte. Ltd.
Di bawah perjanjian tersebut, kedua-dua syarikat asing berkenaan diberi hak untuk memasarkan “modal semula jadi” dan kredit karbon daripada hutan Sabah selama tempoh antara 100 hingga 200 tahun. Menurut Ketua Pegawai Eksekutif Tierra Australia, Peter Burgess, syarikatnya akan menerima 30 peratus keuntungan hasil jualan karbon dan perkhidmatan ekosistem, manakala baki 70 peratus kononnya akan disalurkan kepada kerajaan negeri Sabah. Namun, laporan itu mendedahkan bahawa komuniti asal seperti Kadazan-Dusun, Murut dan Rungus langsung tidak dimaklumkan tentang perjanjian ini, malah ada yang hanya mengetahui selepas media luar melaporkannya.
Lebih membimbangkan, Burgess sendiri mengakui kepada Mongabay bahawa penduduk tempatan “tidak tahu bahawa hutan mereka telah ditandatangani untuk dipelihara selama 200 tahun.” Beliau kemudiannya cuba menjelaskan bahawa “perundingan telah dibuat dengan kira-kira 100 orang tua dari etnik Kadazan-Dusun, Murut dan Rungus,” namun tidak dapat menyatakan siapa mereka atau sama ada mereka benar-benar diberi mandat untuk mewakili komuniti masing-masing. Ini menimbulkan persoalan besar mengenai pelanggaran prinsip Free, Prior and Informed Consent (FPIC) yang diiktiraf oleh Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu (PBB) dalam semua projek yang melibatkan tanah adat dan masyarakat asal.
Lebih mengejutkan, salah seorang rakan perunding dalam projek ini ialah Stan Lassa Golokin, seorang warga tempatan Sabah berketurunan Dusun yang pernah berkhidmat sebagai Pengurus Besar Innoprise Corporation — anak syarikat Yayasan Sabah — ketika Jeffrey Kitingan menjadi Pengarah Yayasan Sabah pada tahun 1990-an. Hubungan rapat antara mereka menimbulkan persoalan tentang kemungkinan konflik kepentingan dalam proses rundingan yang membawa kepada tandatangan perjanjian itu. Jeffrey, yang kini menjawat jawatan Timbalan Ketua Menteri dan Menteri Pertanian, Perikanan dan Industri Makanan, turut mengesahkan melalui mesej bahawa beliau mengetahui tentang perjanjian ini, namun menegaskan kononnya ia “tidak menjejaskan kehidupan masyarakat asal” dan bahawa “hasilnya akan digunakan untuk mengurangkan kemiskinan.”
Bagaimanapun, ramai pemerhati menilai kenyataan itu sebagai tidak selari dengan realiti. Pakar hak tanah antarabangsa, Peter Veit dari World Resources Institute, memberi amaran bahawa tanpa konsultasi awal dan persetujuan masyarakat, projek sebegini berpotensi mencetuskan konflik jangka panjang dan menjejaskan keutuhan ekosistem. Beliau menegaskan bahawa komuniti setempat berhak mendapatkan nasihat undang-undang dan teknikal sebelum sebarang tandatangan dilakukan.
Perjanjian ini melibatkan kawasan seluas lebih dua juta hektar — hampir separuh daripada Hutan Kekal Sabah — dan akan menghalang sebarang aktiviti pembalakan, perlombongan, atau pertanian berskala besar selama lebih satu abad. Walaupun secara teorinya ia kelihatan seperti usaha pemuliharaan, banyak pihak khuatir bahawa penglibatan syarikat asing dengan kontrak sepanjang 200 tahun bakal menjadikan Sabah “terikat” dalam perjanjian ekonomi hijau yang tidak memihak kepada rakyatnya sendiri.
Hingga kini, tiada pendedahan rasmi mengenai lokasi sebenar kawasan hutan yang terlibat, nilai sebenar projek, mahupun struktur pengagihan hasil yang jelas. Sumber kerajaan negeri hanya mengesahkan bahawa perjanjian tersebut telah ditandatangani oleh beberapa menteri kanan termasuk Ketua Menteri, Timbalan Ketua Menteri, dan ahli kabinet lain — namun butirannya tidak pernah dibentang di Dewan Undangan Negeri untuk dibahas.
Pelbagai kumpulan masyarakat sivil dan aktivis kini menuntut agar Jeffrey Kitingan serta kerajaan negeri menjelaskan secara terbuka peranan mereka dalam perjanjian ini dan memastikan bahawa hak masyarakat asal dilindungi. “Jika benar perjanjian ini untuk kesejahteraan rakyat, kenapa ia ditandatangani dalam senyap tanpa pengetahuan orang kampung?” soal seorang pemimpin masyarakat di Keningau.
Sementara itu, Peguam Besar Negeri Sabah pada awal 2022 telah menyatakan bahawa persetujuan komuniti asal diperlukan sebelum sebarang perjanjian boleh dikuatkuasakan, sekali gus mengesahkan bahawa projek ini masih belum sah dari segi undang-undang. Namun, ramai pemerhati khuatir bahawa tanpa tekanan awam, perjanjian itu mungkin tetap diteruskan dalam bentuk baharu di masa hadapan.
Apa pun penjelasan rasmi nanti, isu ini sudah mencalar imej kerajaan negeri dan nama Jeffrey Kitingan sendiri — tokoh yang sering melaungkan “Sabah untuk Sabahans” kini dilihat sebagai individu yang membuka pintu kepada pelabur luar untuk mengikat tanah negeri selama dua abad. Bagi rakyat Sabah, mesejnya jelas: hutan bukan untuk dijual, dan masa depan negeri tidak boleh ditandatangani tanpa suara rakyat.
